Σύγχρονη κοινωνία : Νέα δεδομένα και επιδράσεις στην ψυχική υγεία του ανθρώπου
του Ζήση Δ. Παπαδημητρίου[1]Εδώ και τρεις δεκαετίες περίπου η ανθρωπότητα ζει στους ρυθμούς της περιώνυμης και ως φαίνεται αναπόφευκτης παγκοσμιοποίησης, εξέλιξη η οποία, μακροπρόθεσμα, απειλεί με πλήρη ανατροπή των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών δεδομένων των σύγχρονων κοινωνιών, επηρεάζοντας έτσι έμμεσα ή και άμεσα τις συνθήκες ζωής και κατ΄ επέκταση την ψυχική υγεία πολλών ανθρώπων, ιδιαίτερα εκείνων που ανήκουν στην κατηγορία των «θυμάτων» (victims) του οργανωτικού και τεχνολογικού εκσυγχρονισμού. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της παγκοσμιοποίησης είναι α) οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις σε όλους τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, β) η μετατόπιση του κέντρου βάρους των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων από τον παραγωγικό στο χρηματιστικό τομέα, με αποτέλεσμα την «υπερ-χρηματιστική οικονομία» και τη βαθμιαία μετατροπή των κοινωνιών μας σε «κοινωνίες του τζόγου», "casino societies", όπως αποκαλούνται στα αγγλικά, γ) η συγκέντρωση του κοινωνικού πλούτου στα χέρια ολίγων, η εμφάνιση των λεγόμενων «νεόπτωχων» στις αναπτυγμένες βιομηχανικές κοινωνίες και η οικονομική και κοινωνική εξαθλίωση εκατομμυρίων ανθρώπων στις χώρες του Τρίτου Κόσμου, δ) η καταναλωτική κοινωνία και η ομογενοποίηση των προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς, ε) ο ανταγωνισμός με επίκεντρο το χρήμα και η αναβίωση της γνωστής ιδεολογίας σχετικά με την «επικράτηση του ισχυρότερου» και τέλος ζ) η εμφάνιση νέων μορφών πολιτικής τρομοκρατίας, η αντιμετώπιση των οποίων τείνει να οδηγήσει την ανθρωπότητα σε νέους ιδεολογικούς Μεσαίωνες.
Ενόψει των εξελίξεων αυτών, οι πάλαι ποτέ βεβαιότητες των κοινωνιών μας ανατρέπονται και οι άνθρωποι βρίσκονται ολοένα και περισσότερο αντιμέτωποι με διάφορα προβλήματα, με αποτέλεσμα να εντείνονται οι ανασφάλειες και οι φόβοι, γεγονός που επηρεάζει την κοινωνική συμπεριφορά τους, στο βαθμό που ενισχύει τον ατομικισμό, εμποδίζοντας έτσι τη συγκρότηση συλλογικής συνείδησης, απαραίτητη προϋπόθεση για τη συνειδητή οργάνωση της ζωής τους. ΄Εχοντας αναγορεύσει το χρήμα και το κακώς, κατά την άποψή μου, εννοούμενο ατομικό συμφέρον σε βασικές αξίες, οι κοινωνίες μας ακολουθούν ακάθεκτες τη λογική της εμπορευματοποίησης και συνακόλουθα της «πραγμοποίησης» των κοινωνικών σχέσεων, με εμφανή τα σημάδια της αλλοτρίωσης. Κλεισμένοι ο καθένας στον κόσμο του, επικοινωνούν μεταξύ τους αποσπασματικά, αναπαράγοντας μέσα από την συμπεριφορά τους την κυρίαρχη ιδεολογία του συστήματος. Καλούνται να ικανοποιήσουν ανάγκες που δεν τις ορίζουν οι ίδιοι, καθότι είναι πλασματικές και αποσκοπούν πρωτίστως στην εξυπηρέτηση του κέρδους. Τα καταναλωτικά αγαθά προσλαμβάνουν στη συνείδηση των ανθρώπων τη θέση βασικών αξιών και με την έννοια αυτή λειτουργούν ως σύμβολα κοινωνικής αυτοπροβολής και καταξίωσης. Η επιθυμία των ανθρώπων π.χ. να αποκτήσουν το δικό τους αυτοκίνητο, το οποίο, μεγαλώνει, βέβαια, την ατομική τους ελευθερία, μετατρέπεται ωστόσο συχνά σε φετίχ, τουτέστιν σε υποκατάστατο πραγματικών αναγκών, που συνεχίζουν να παραμένουν ανικανοποίητες, προκαλώντας τη γνωστή σε όλους μας καθημερινή επιθετικότητα.
Στη χώρα μας εντείνεται τελευταία ο προβληματισμός σχετικά με την ψυχική υγεία των πολιτών, καθώς πληθαίνουν τα κρούσματα εμφανών ψυχικών διαταραχών στους ανθρώπους, επηρεάζοντας γενικότερα την κοινωνική ζωή. Αποτελεί πλέον κοινό μυστικό ότι η κοινωνία μας διέρχεται περίοδο βαθιάς κρίσης, τα αίτια της οποίας θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να αναζητηθούν στις ριζικές τεχνολογικές, οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που συντελέστηκαν, από τη Μεταπολίτευση και εντεύθεν, στη χώρα μας Η κοινωνία μας αντιμετωπίζει προβλήματα συνοχής, καθότι οξύνονται οι εσωτερικές αντιθέσεις, απειλώντας μακροπρόθεσμα με ρήξη τον κοινωνικό ιστό.
Το φαινόμενο των ψυχικών διαταραχών σε όλες τις ηλικιακές ομάδες και ανεξάρτητα από το κοινωνικό στρώμα στο οποίο ανήκουν οι άνθρωποι, αφορά, αν και με διαφορετικά κάθε φορά συμπτώματα, τόσο αυτούς που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα επιβίωσης όσο και την κοινωνία των ευημερούντων. Τα αίτια των ψυχικών διαταραχών εντοπίζονται κυρίως α) στα οικονομικά προβλήματα που ταλανίζουν πολλούς ανθρώπους, β) στην κρίση που διέρχεται και στη χώρα μας ο θεσμός του γάμου και της οικογένειας, γ) στις ριζικές αλλαγές που συντελούνται στο χώρο των κοινωνικών σχέσεων γενικά και των διαπροσωπικών σχέσεων ειδικότερα, περιορίζοντας σε σημαντικό βαθμό την επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, δ) σε περιβαλλοντικούς λόγους όπως το κυκλοφοριακό, η ηχορύπανση των πόλεων κλπ. και τέλος ε) η εσωτερίκευση των φόβων που προκαλεί λίγο ή πολύ σε όλους μας η διεθνής πολιτική κατάσταση, καθώς εντείνεται η ανασφάλεια για το μέλλον.
Στη χώρα μας, η ανεργία αγγίζει το 10%, πλήττει δε κυρίως τους νέους και τις γυναίκες. Μεταξύ των νέων ηλικίας 15-29 ετών π.χ. το ποσοστό της ανεργίας κυμαίνεται γύρω στο 32-33%. Μάλιστα, το 59% του συνολικού αριθμού των ανέργων είναι μακροχρόνια άνεργοι, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν έντονα προβλήματα περιθωριοποίησης και κοινωνικού αποκλεισμού. Αξίζει να σημειωθεί ότι κοντά 150.000 νέοι πτυχιούχοι είναι άνεργοι, εξέλιξη που επιβεβαιώνει ότι η απόκτηση πτυχίου στις μέρες μας δεν σημαίνει αναγκαστικά και επαγγελματική εξασφάλιση. Δεν είναι κατά την άποψή μου τυχαίο το γεγονός ότι ολοένα και περισσότεροι νέοι στη χώρας μας, νιώθοντας απογοητευμένοι από τη ζωή τους, αναζητούν την ευτυχία στον ψεύτικο κόσμο των ναρκωτικών.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα έρευνας με αντικείμενο τους ανέργους που έγινε πρόσφατα από την Εταιρεία Περιφερειακής Ανάπτυξης και Ψυχικής Υγείας στη Χαλκίδα, η ψυχική υγεία του λαού μας κάθε άλλο παρά ικανοποιητική είναι. Έτσι, στο γενικό πληθυσμό της χώρας το ποσοστό εκείνων που πάσχουν από μια τουλάχιστον ψυχική διαταραχή ανέρχεται στο 29%. Υψηλά ποσοστά κατάθλιψης παρουσιάζουν οι ηλικιωμένοι άνω των 75 ετών και ειδικότερα οι γυναίκες, οι εργάτες, οι διαζευγμένοι και οι χήροι και κυρίως οι άνεργοι. Ακόμη, το ποσοστό των διαταραχών συναισθήματος είναι της τάξης του 16,8%, ενώ των αγχωδών διαταραχών ανέρχεται στο 17%. Αγχώδεις διαταραχές παρουσιάζουν συνήθως νέοι άνθρωποι ηλικίας 18-39 ετών, όπως υπάλληλοι, φοιτητές, νοικοκυρές και κυρίως οι άνεργοι. Συγκεκριμένα, 26% των ανέργων, ένας στους τρεις περίπου, πάσχει από κατάθλιψη, ενώ το 20%, δηλαδή ένας στους πέντε, παρουσιάζει αυτοκτονικές τάσεις, Στο σύνολο του πληθυσμού της χώρας μας το αυτοκτονικό ρίσκο κυμαίνεται γύρω στο 7%. Όπως πολύ σωστά έχει επισημανθεί, η αντιμετώπιση των προβλημάτων ψυχικής υγείας του λαού μας, απαιτεί συγκεκριμένες παρεμβάσεις κοινωνικής και ψυχιατρικής υποστήριξης.( Βλ. «Ελευθεροτυπία», 8 Σεπτεμβρίου 2005), μέριμνα που στη χώρα μας βρίσκεται ακόμη, δυστυχώς, σε υποτυπώδη κατάσταση.
Η ελληνική κοινωνία χάνει βαθμιαία την παραδοσιακή εξωστρέφειά της, ενισχύοντας έτσι τις απομονωτικές τάσεις μεταξύ των ανθρώπων. Ολοένα και περισσότεροι, σαγηνευμένοι από τις σειρήνες της προσφοράς, ενδίδουν στην καταναλωτική τους μανία, αναγορεύοντας την αγορά, συχνά περιττών, προϊόντων, σε «Shopping Therapy». Η καταναλωτική μανία των ατόμων υπερβαίνει συχνά την αγοραστική τους ικανότητα, καθώς επηρεάζεται από τα υφιστάμενα καταναλωτικά πρότυπα, τα οποία και καλλιεργούνται σκοπίμως με στόχο τη τεχνητή δημιουργία αναγκών. Η κοινωνία μας, λοιπόν, άκρως καταναλωτική, υπόσχεται «λαγούς με πετραχήλια», πρόσβαση ωστόσο στην ευημερία έχουν ουσιαστικά οι έχοντες και κατέχοντες, ενώ οι υπόλοιποι, προκειμένου να ικανοποιήσουν τις καταναλωτικές ανάγκες, υπερχρεώνονται στις τράπεζες (στεγαστικά και καταναλωτικά δάνεια, πιστωτικές κάρτες κλπ.), καθιστώντας τους όμηρους του τραπεζικού συστήματος, που ζουν καθημερινά με το άγχος της αποπληρωμής των δανείων. Είμαι σίγουρος πως μια εμπεριστατωμένη έρευνα με αντικείμενο τα προβλήματα των υπερχρεωμένων νοικοκυριών θα είχε να μας αποκαλύψει πολλά σχετικά με την ψυχική κατάσταση των δανειοληπτών. Ως γνωστόν, η εποχή μας καλλιεργεί το πνεύμα της κατανάλωσης σε βάρος της πραγματικής ευημερίας, δημιουργώντας πλασματικές ανάγκες, οι οποίες και εγκλωβίζουν τους ανθρώπους στη λογική μιας καταπιεστικής παραγωγικότητας, στο βωμό της οποίας θυσιάζονται όχι μόνον οι κοινωνικές σχέσεις αλλά και αυτή ακόμη η υγεία. Εν κατακλείδι, στο όνομα της επίδειξης και της δήθεν επωνυμίας που προωθούν τα πλήρως υποβαθμισμένα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ), οι άνθρωποι δυναμιτίζουν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις, τόσο εντός όσο και εκτός της οικογένειας, στο βαθμό που «τρέχουν και δεν φτάνουν», όπως λέμε στην καθημερινή μας γλώσσα, διακινδυνεύοντας με τον τρόπο αυτό την σωματική και ψυχική τους υγεία. Κι ενώ πολύς κόσμος, πηγαίνει καθημερινά από τη μια δουλειά στην άλλη, για να ανταποκριθεί στις καταναλωτικές του ανάγκες, τα εύπορα κοινωνικά στρώματα χρησιμοποιούν την «περίοπτη κατανάλωση», όπως την αποκαλεί ο Βεμπλέν, προκειμένου να τονίσουν την οικονομική τους υπεροχή αλλά και να ενισχύσουν τη θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία. Βιώνουν έτσι έντονα τον καταναλωτικό παραλογισμό, έστω και αν δεν το παραδέχονται οι ίδιοι, θυσιάζοντας σε τελευταία ανάλυση την ποιότητα ζωής.
Όπως σωστά έχει επισημανθεί πολλές φορές, η καταναλωτική πράξη είναι ιδιαίτερα σημαντική σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων, αφού τα υποκείμενα αποζητούν μέσω αυτής τη σύνδεσή τους με το κοινωνικό περιβάλλον, οι απόψεις του οποίου επιδρούν καταλυτικά στην κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων. Με την εμπορευματοποίηση της κοινωνικής ζωής, σε όλες λίγο η πολύ, τις εκφάνσεις της, μέσα από την κατασκευή και την προβολή προτύπων συμπεριφοράς και ινδαλμάτων στο χώρο της μόδας, της μουσικής, της διασκέδασης, της άθλησης κλπ., προωθείται συστηματικά μια αντίληψη ζωής που εξυπηρετεί πρωτίστως τα συμφέροντα του πολιτικού και οικονομικού κατεστημένου, όχι όμως και αυτά των ίδιων των υποκειμένων, καθότι τα εμποδίζει να συμφιλιωθούν με τον εαυτό τους. Γενικά, ο καταναλωτισμός λειτουργεί ως υποκατάστατο στους φόβους που αναπαράγει καθημερινά η κρίση του συστήματος αξιών των κοινωνιών μας, η οποία στο υποκειμενικό επίπεδο αποτελεί και ατομική κρίση.
Ιδιαίτερα σημαντικός για την ψυχική υγεία των ανθρώπων είναι ο ρόλος της οικογένειας, η οποία, ως γνωστόν, βρίσκεται και στη χώρα μας σε κρίση. Αυτό καταδεικνύουν, τουλάχιστον, η ανησυχητική αύξηση των διαζυγίων, οι συγκρούσεις μεταξύ των γονιών καθώς και μεταξύ των γονιών και των παιδιών. Η πίεση που δέχονται τα ζευγάρια, προκειμένου να ανταποκριθούν στις εκπαιδευτικές ανάγκες των παιδιών τους, το κόστος των οποίων αυξάνεται σχεδόν με γεωμετρική πρόοδο, προκαλεί ανησυχίες και άγχη, υπονομεύοντας έτσι την οικογενειακή γαλήνη. Συχνά, η έλλειψη στοργής από τους γονείς προς τα παιδιά ή και μεταξύ των γονέων, ή ακόμη και η υπερπροστατευτικότητα που χαρακτηρίζει συνήθως την ελληνική οικογένεια, λειτουργούν αρνητικά, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη στάσεις και συμπεριφορές των παιδιών, τα οποία, όχι σπάνια, παρουσιάζουν φαινόμενα απογοήτευσης και κατάθλιψης.
Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφερθώ στη στάση της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στα άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχολογικά προβλήματα ή/και παρουσιάζουν ψυχικές διαταραχές. Πολλές φορές, η ύπαρξη ψυχικών διαταραχών ποινικοποιείται και άλλοτε αποτελεί αντικείμενο αρνητικών σχολείων σε βάρος των ίδιων των ατόμων που υποφέρουν αλλά και του κοινωνικού τους περίγυρου. Κλασική περίπτωση διακωμώδησης αλλά και καταναλωτικής αντιμετώπισης των ατόμων με ψυχικές διαταραχές, αποτελούν τα γνωστά «ριάλιτυ σόου», με θύματα τα πιο αδύναμα μέλη της κοινωνίας μας. Στο όνομα της δημοσιότητας, της επωνυμίας και του χρήματος, δεν είναι λίγοι εκείνοι που σπάζουν καθημερινά το φράγμα του αυτοσεβασμού, για να κοινοποιήσουν τα ψυχολογικά τους προβλήματα και να μετατραπούν σε κλόουν, ικανοποιώντας έτσι τις ηδονοβλεπτικές επιθυμίες του δήθεν υγιούς τηλεκατευθυνόμενου κοινού.
Τέτοιου είδους εκπομπές, με τη συμμετοχή ατόμων που αντιμετωπίζουν ψυχοσωματικά προβλήματα, ενισχύουν την απαξίωση του ανθρώπου και απειλούν να δυναμιτίσουν την κοινωνική συνοχή, καθώς μετατρέπουν τους πολίτες σε καταναλωτές του ανθρώπινου πόνου. Αντί να αντισταθούν στην απειλή της οικονομικής και κοινωνικής εξαθλίωσης, οι άνθρωποι διασκεδάζουν τις ανασφάλειες και τους φόβους που νιώθουν, λόγω της κρίσης και της απαξίωσης των κοινωνιών μας, παρακολουθώντας ως παθητικοί θεατές τον αυτοεξευτελισμό των συνανθρώπων τους στα τηλεοπτικά κανάλια.
[1] Ο κ. Ζήσης Δ. Παπαδημητρίου είναι ομότιμος καθηγητής Γενικής και Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Τμήματος Νομικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου